مجله منظر
پیاپی 7 (خرداد 1389)

امروزه رشد و گسترش فضاهای باز عمومی در لبه های شهر به عنوان فرصتی برای پیوند میان محیط طبیعی و محیط مصنوع در کانون توجه حرفه مندان شهرسازی در شهرهای مختلف جهان قرار دارد. هدف اصلی شهرسازان در پرداختن به این موضوع، ساختاربخشی لبه های شهری و استفاده از فضاهای باز عمومی درقالب پهنه های تفرجگاهی است که توجه همزمان به حفاظت از زیست بوم و ایجاد بستری فراغتی به منظور افزایش تعاملات اجتماعی و تقویت حیات مدنی را مد نظر دارد.
نگاهی به جغرافیای تهران نشان می دهد که رود_ دره های هفت گانه شهر به عنوان کریدورهای طبیعی امتداد یافته از دل کوه های البرز به درون بافت شمالی، پدید آورنده فرصت های ارزشمندی هستند که علی رغم تاکید مسئولین به ایجاد فضاهای سبز شهری و افزایش سرانه فضای سبز، کمتر مورد توجه واقع شده اند.
این مقاله به بیان مفهوم فضاهای باز عمومی پرداخته و با معرفی دوگونه اصلی فضاهای باز عمومی پهنه ای و فضاهای باز عمومی خطی بر گونه دوم این نوع فضا متمرکز شده است. در ادامه، خیابان دربند حد فاصل میدان دربند تا میدان سربند واقع در رود دره دربند منطقه یک تهران به عنوان یکی از مهم ترین فضاهای باز عمومی خطی مورد استفاده شهروندان تهرانی معرفی می شود. سپس مسائل و مشکلات اصلی پیش رو در تقویت این پهنه تفرجگاهی بررسی شده که در نهایت دو عامل «تناقضات درون اسنادی» و «تناقضات میان اسنادی» به عنوان عوامل اساسی پاسخده نبودن این طرح ها به نیاز استفاده کنندگان این خیابان و عدم توفیق حرفه مندان در تقویت تعاملات اجتماعی و حیات مدنی در آن شناسایی شده است.

حضور زنان در فضای شهری، حق مسلم آنان است. با در نظر گرفتن حقوق شهروندی کثرت گرا در جامعه مدنی امروز و رویکرد عدالت محور در برنامه ریزی و طراحی شهری، زنان نیز همانند مردان باید از شرایط برابر برای حضور در فضای شهری برخوردار باشند. زنان در جامعه امروز ایران وارد عرصه های مختلف علمی، فنی، سیاسی و... شده و حضور خود را در تمام عرصه ها به اثبات رسانده اند. بنابراین حضور زنان در شهر و فضای شهری در جامعه امروز ایران امری اجتناب ناپذیر است. علی رغم اهمیت و ضرورت حضور آنها در فضای شهری، عوامل متعددی بر کاهش حضور زنان در فضای شهری تاثیرگذار است، مانند طراحی نامناسب فضا که عمدتا توسط مردان و برای پاسخگویی به نیازهای آنها طراحی می شود و هنجارهای اجتماعی و فرهنگی حاکم بر رفتار زنان در محیط که بر کاهش حضور زنان در فضاهای شهری مؤثر است.

موضوع و ارزش کیفیت فضاهای عمومی شهری در ادبیات امروز طراحی شهری به گونه ای است که نزدیکی بسیاری بین مفهوم کیفیت و پایداری وجود دارد. بررسی تطبیقی معیارهای کیفیت و پایداری در فضاهای عمومی شهری نمایانگر آن است که یک فضای عمومی زمانی در مسیر پایداری گام بر می دارد که فرایند ارتقای کیفیت آن در طول زمان جریان داشته باشد. متخصصین مختلفی نظیر «جیکوبز»، «لینچ»، «بنتلی»، «پانتر»، «کارمونا» و مؤسسات مطالعاتی گوناگون، نظریات هنجاری مختلفی در ارتباط با کیفیت طراحی شهری ارائه داده اند. از مهم ترین مطالعات مدونی که با هدف بررسی کیفیت در ارتباط با فضاهای عمومی انجام شده، می توان به مطالعه PPS و ODPM اشاره کرد.

در عصر جهانی شدن و رقابت جهانی، بخشی از موفقیت دولت ها به داشتن فضاهای جمعی موفق گره خورده است. اثبات این موضوع و اهمیت پدیده جهانی شدن سبب شده تا بحث درباره این فضاها علاوه بر برنامه ریزی و طراحی شهری در حوزه هایی چون سیاست، جامعه شناسی و اقتصاد نیز مطرح شود. در عصری که جهانی شدن به شدت تمام عرصه های زندگی انسان ها را تحت الشعاع قرارداده، دولتمردان ناگزیر از پذیرش جریان پرشتاب آن، تلاش می کنند تا با افزایش کیفیت شهرهای خود و ایجاد فضاهای شهری زیبا، امن و جذاب، موفقیت خود را در عرصه جهانی تضمین کنند. لذا انتخاب رویکرد مناسب در طراحی و یا مدیریت فضاهای جمعی از دغدغه های مطرح دولت ها است؛ چرا که می تواند شهرها را به سمت ناکامی و یا سود اقتصادی بیشتر سوق دهد. حال این پرسش مطرح می شود که فضاهای جمعی در عصر جهانی شدن باید با چه رویکرد و سیاستی طراحی و مدیریت شوند؟
اتخاذ رویکرد مناسب با مطالعه و شناخت کامل از دو موضوع فضای جمعی و جهانی شدن امکان پذیر است. لذا مطالعات تحولات تاریخی فضاهای جمعی، بررسی و تحلیل تاثیر رویکردهای مختلف بر این فضاها و شناخت پدیده جهانی شدن و تحلیل تاثیرات آن بر فضاهای جمعی، بخش های این مقاله را تشکیل خواهد داد.

فضا های عمومی، عرصه ظهور وجه اجتماعی زندگی انسان در جامعه است. از این رو، این فضا ها به اندازه تاریخ زندگی انسان قدمت داشته و عضوی از جامعه است که می توان آن را در تمام جوامع انسانی اولیه به روشنی مشاهده کرد. با پیدایش اشکال جدید زندگی انسان در جوامع امروزی و پیچیدگی ها و دگرگونی مفاهیم در زندگی مدرن (به ویژه زندگی مدرن شهری)، بسیاری از اندیشمندان، در مورد خطر اضمحلال فضا های عمومی هشدار و برخی دیگر، ظهور شکل های جدیدی از عرصه عمومی را نوید می دهند. یکی از این افراد، «متیو کارمونا»1 از اساتید برجسته مدرسه برنامه ریزی Bartlett و از تاثیرگذارترین اساتید طراحی شهری است که تاکنون چندین کتاب از او منتشر شده است. کارمونا در یکی از متاخرترین آثار خود با عنوان «بعد مدیریت فضای عمومی»، ضمن پرداختن به مفهوم فضای عمومی و تاکید بر محوریت آن؛ در بخش اول کتاب، تلاش میکند شکلی از گونه بندی فضاهای عمومی را ارائه نماید. این مقاله برگردانی از این بخش است.

شهر به عنوان فضای زیست جامعه، موجود زنده ای است که در ازای چگونگی حیات خود به مراتب بالاتری از کمال دست می یابد. مرتبه ای از حیات مدنی، برنامه های مربوط به اوقات فراغت افراد اجتماع است. دوره ای که فرد نه برای معیشت و آسایش جسم، که در راه رفع نیازهای معنوی به فعالیتی اجتماعی می پردازد. وجود فضاهای جمعی، زمینه ساز حضور افراد در سطح شهر شده، فرصت تعاملات و واکنش های اجتماعی را فراهم نموده و باعث به وجود آمدن خاطره جمعی مشترک، حس تعلق به فضا، ارتقاء و کنترل کیفیت منظر شهری می شود.
اگرچه نمی توان اجتماعی را بدون فضای زندگی جمعی تصور کرد؛ اما امروزه شاهد شهرهایی هستیم که به طور نسبی پاسخگوی نیازهای رفاهی شهروندان بوده و از معنویتی که لازمه شهر و فضای شهری است بی بهره اند. متاسفانه شهرهای امروز ایران، فاقد فضاهای جمعی لازم برای تحقق و تقویت حیات مدنی است و به همین جهت تاکید بر ایجاد، حفظ و احیای فضاهای جمعی هویت بخش، ضروری است.

در این مقاله با اتخاذ رویکردی برون هنری، ضمن معرفی دو نگرش مؤلف محور و مخاطب محور در فرایند فهم اثر، به ارزیابی مسئله اختلاف در ادراک و تفسیر معماری متن وار بر پایه سه محور اساسی می پردازیم: درستی یا نادرستی استقلال معنایی اثر از خالق اثر، نقش افق معنایی بیننده در ادراک اثر و راز وقوع تفاسیر و فهم های متفاوت برای یک اثر متعین. در قسمت پایانی مقاله با ژرفکاوی دلایل وقوع تفاسیر متفاوت برای یک اثر معماری، مشخص خواهد شد که اصل شکل گیری تفاسیر متفاوت برای یک کالبد معماری تا چه حد درست بوده و با فرض پذیرش اصل درستی آن، آیا بایستی فرایند ادراک یک کالبد معماری، مضبوط و روشمند بوده یا آنکه هر فهم و تفسیری از اثر موجه و قابل قبول است؟

با مطالعاتی که «کوین لینچ» در زمینه سیمای شهر انجام داد، موضوع برنامه ریزی محیطی بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفت. مطالعات لینچ، پنج محور گره، نشانه، راه، لبه و محله را به عنوان عناصر اصلی سیمای شهر طرح می کند که اساس تصور ذهنی شهروندان از موقعیت مکانی آنها در محله را تشکیل می دهد. با وجود اهمیت و ارزش های این مطالعات، انتقاداتی نیز در طول دهه های گذشته به اندیشه و روش او وارد شده که موجب ارتقاء و تکمیل مبانی علمی مطالعات سیمای شهری می شود. مقاله حاضر ضمن مرور دیدگاه های لینچ، وجوه اهمیت و موارد نارسایی چارچوب فکری او را بررسی می نماید.

با اینکه سابقه «اکوموزه» در ایران به حدود 7 سال پیش (1382) باز می گردد؛ اما همچنان از اکوموزه ها تعابیری اشتباه چون موزه های فضای باز 1 ارائه می شود که ریشه در عدم شناخت این نوع موزه ها دارد.
در این مقاله سعی شده است موزه هایی که در نگاه اول به نظر مشابه می آیند ولی از حیث عملکرد، حیات، هدف و دستاوردها متفاوت هستند، بررسی شوند. بخش اول به تعریف اکوموزه و بخش دوم به جایگاه آن در ایران می پردازد و در نهایت پیشنهاداتی برای آینده ارائه خواهد شد.

بحث شهر پایدار و راه های رسیدن به ساختار پایدار شهری از مباحث مطرح و البته پیچیده در جهان پس از مدرن امروز است که کشور و کلان شهرهای ما و به ویژه شهر تهران به عنوان بزرگترین و پرجمعیت ترین شهر کشور از لزوم توجه به این بحث مصون نیستند. در حقیقت اینکه چگونه می توان راه حلی برای توسعه پایدار شهر تهران یافت تا علاوه بر اینکه پاسخی مناسب برای مشکلات عدیده محیطی، فرهنگی واجتماعی شهر باشد، ساختاری پایدار از شهر را نیز ارائه دهد تا تعادل میان محیط مصنوع و محیط طبیعی برقرار شود، ذهن مدیران و متخصصان شهری را همواره به خود مشغول داشته است. همایش سالانه IFLA 1در سال 2008 با موضوع «دگردیسی با آب» مجالی بود تا طی آن پروژه ای با تکیه بر مفاهیم شهر پایدار، ساختار طبیعی شهر تهران و ایده زیرساخت سبز به هم پیوسته شهری، ساختاری پایدار را بر پایه رودهای تهران برای آینده شهر پیشنهاد شود.

بحث هنر شهری متوجه عرصه های عمومی شهر است؛ صحنه هایی که جریان زندگی شهری در آن به وقوع می پیوندد نه تنها جنبه های کالبدی متناظر با آن همچون عبور و مرور و حمل و نقل را مدنظر قرار می دهد، بلکه جایی است که مکث اتفاق می افتد و زندگی شهری به نمایش درمی آید. این عرصه ها با مقیاس های متفاوت در پهنه های شهری وجود دارد و بسته به میزان ارزششان نیز متغیر است. در دهه های اخیر با کاهش جریان زندگی در عرصه های شهری مواجه بوده ایم به طوری که این عرصه ها تقریبا متروک شده اند. تنها در دهه حاضر شاهد رونق این جریان هستیم. آن هم به علت وجود تقاضاست. عرصه های عمومی شهر به تبعیت از تقاضای جامعه شهری پدید می آید. صرف حضور کالبد، موجد جریان زندگی شهری نخواهد شد. زندگی شهری از جنس «کیفیت» است. سکونت در شهر از جنس کمی ولی حیات مدنی امری کیفی است و باید با معیارهای کیفی آن را ارزیابی کرد. با این حال در توسعه شهری پنج دهه اخیر شهرها عموما مبتنی بر معیارهای کمی برنامه ریزی شهری بوده است. گویا موضوع کیفیت در برنامه ریزی شهری جایی ندارد. صرفا حضور یک برنامه ریزی خوب در مقابل برنامه ریزی بد یا توسعه شهری مبتنی بر برنامه ریزی معقول در مقابل توسعه بی برنامه نمی تواند کیفیت ایجاد کند.

امروزه محیطی سالم برای زندگی انسان از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. لذا ضروری است که طراحان، مسئولان و متخصصین آن را به گونه ای طراحی کنند، که شرایط زندگی و زیستن در آن همواره از نظم، منطق و زیبایی لازم برخوردار باشد.
هم اکنون شهرهای جهان مملو از علائم، نشانه ها و دیگر عناصر گرافیکی آموزش دهنده و اطلاع رسان است که عامل ایجاد نظم و یاری دهنده مدیران و مجریان برای به اجرا درآوردن قوانین و مقررات و ابزار توسعه اقتصادی محسوب می شود. شهرهای مهم جهان در زمینه تجارت و گردشگری با یکدیگر در رقابت هستند و پیوسته در حال یافتن روش ها و نشانه های جذاب تر و گویا تر برای راهنمایی و جلب توجه بازدید کنندگان هستند. در عین حال همه ساله ساختمان ها و مراکز بسیاری در دنیا ساخته می شوند که به دلایل مشابه، گرافیک محیطی جدید تر و خلاقانه تری را ارائه می کنند. نشانه های تصویری خدماتی، علائم راهنمایی و رانندگی، سیستم های هدایت تصویری و نوشتاری برای اماکن خصوصی و عمومی، آگهی های تجارتی و ده ها مورد دیگر نقش بسیار مهم و انکارناپذیری را در ارائه خدمات، راهنمایی، تسهیل در امر تردد و حمل و نقل شهری و اطلاع رسانی ایفا می کنند. طراحان گرافیک محیطی می توانند در کنار معماران، شهرسازان و دیگر عوامل دست اندر کار طراحی و ساخت و ساز محیط های شهری در ساماندهی صحیح عناصر گرافیکی محیطی، فعالیت نمایند.
شایسته است عناصر گرافیک محیطی، علاوه بر برخورداری از کیفیت مناسب در کاربرد و ارائه خدمات، با بهره گیری از جنبه های زیبایی شناختی و روانشناختی، به گونه ای طراحی و خلق شوند که موجب آرامش، آسایش، نشاط و تحمل و استقامت انسان، در محیطهای صنعتی و زندگی ماشینی امروز باشند.

با شروع شهرنشینی و افزایش جمعیت شهرنشینان و مشکلات ناشی از آن، ضرورت فراهم آوردن امکاناتی برای رفاه حال شهروندان بیش از پیش شناخته شد. با گذشت زمان و افزایش تعداد امکانات مختلف شهری (خیابان ها، میادین، پیاده روها، محل های توقف اتومبیل، علامت ها و نشانه ها، فضاهای سبز و غیره)، «مبلمان شهری» یا «مجموعه تجهیزاتی که در فضای باز مورد استفاده عموم قرار می گیرند» نیز جایگاه خاصی را به خود اختصاص داده است. طراحی محصولات مختلفی که در حیطه مبلمان شهری قرار می گیرند توانسته است متخصصان گوناگونی (مانند معماران، مهندسین عمران، کارشناسان برنامه ریزی شهری، مجسمه سازان، نقاشان و غیره) را به کار گیرد که در این میان طراحان صنعتی نیز در مسائل مرتبط با طراحی و ساخت آن دسته از امکاناتی که در رابطه مستقیم با انسان قرار دارد انجام وظیفه می نمایند.
از این رو با توجه به محورهای تخصصی مطرح در رشته طراحی صنعتی، سعی می شود تا گوشه ای از مسائل مرتبط با طراحی، ساخت یا انتخاب عناصر مبلمان شهری به گونه ای که یاری دهنده طراحان و سازندگان در امور زیبایی شهری باشد ارائه شود. لازم به ذکر است که با توجه به کثرت تنوع در محصولات مبلمان شهری، مطالب ذکر شده جنبه عمومی داشته، ولی سعی شده است تا در لابه لای مباحث، مثال های کاربردی ارائه شود.

دهه 60 میلادی دهه ای مشحون از انقلاب ها، جنبش های سیاسی و مدنی، بیتلیسم، هیپی گری، ترورهای تاریخی و البته جنبش های هنری است که با موارد ذکرشده تعاملی اجتناب ناپذیر داشته اند. هنر زمینی (Land Art) که بسیاری آن را در معنای هنر محیطی و به جای آن نیز به کار می برند، محصول بلاواسطه دهه بارآور 60 است و هنر محیطی (Environmental Art) با اندکی تغییر در دیدگاه و مصالح مورد استفاده، در دهه 70 به بار می نشیند: "کتاب هایی چون «هنر زمینی و محیطی» اثر کاستنر (Kastner) و والیس (Wallis) این نظر را مطرح می کنند که «هنر زمینی» بعدها به «هنر محیطی» تکامل پیدا کرد" (com.greenmuseum. www).
اصطلاح هنر محیطی توسط بسیاری از صاحب نظران به صورت یک اصطلاح فراگیر به کار می رود، به گونه ای که اکوآرت (Eco Art)، اکولوژیکال آرت (Ecological Art)، هنر زمینی، هنر خاکی (Earth Art)، اکوونشن (Ecovention)، هنر اعاده (Restoration Art) و هنر در طبیعت (Art In Nature) را زیر چتر خود می گیرد. گرچه بسیاری از افراد، اصطلاحات فوق الذکر را به جای هم به کار می برند؛ اما استفاده از عبارتی که رهیافت های متاخر و مدرن را از هنر خاکی و زمینی جدا کند مفید به نظر می رسد، به همین دلیل برای اشاره به این رهیافت های متاخر معمولا از «اکوآرت» استفاده می شود. به دلیل محدودیت فضا در این مجال صرفا به بررسی هنر محیطی می پردازیم.

هنر توپیاری در گذشته تنها به آراستن باغ های اشرافی، توجهی ویژه داشت، ولی امروزه گونه های این هنر در بافت های متنوع شهری، پیاده روها و خیابان های شهرها، به شکلی تزئینی و اتنزاعی رواج یافته است. حفظ حقیقت عناصر طبیعی در یک زمینه جغرافیایی و فرهنگی است که موجد زیبایی می شود نه توسعه آن در قالب یک هنر انتزاعی. توسعه هدفمند طبیعت در شهر، با حفظ ارزش و هویت عناصر طبیعی می تواند موجد کیفیت منظر شهری و پاسخگوی اوقات فراغت شهروندان شود. این امر از یک رویکرد آرایشی و تزئینی همچون ساخت آبشار مصنوعی، برکه، باغ های صخره ای و عروسک های گل که گاه در فضاهای شهری با آن مواجه می شویم، فراتر است.

سیمای شبانه، در واقع تصور مخاطب از شهر هنگام شب است. بخشی از طراحی منظر یک شهر است که شناخت و درک مبانی نظری آن می تواند در ارتقای کیفیت فضای شهری تاثیر گسترده ای داشته باشد. مقوله سیمای شبانه شهر باید به طور همزمان با طراحی های اولیه و برنامه ریزی های شهری مورد مطالعه قرار گیرد. شناخت ویژگی های شهر و سیمای شبانه آن، مطالعه نور و اثرات آن در محیط، تکنیک ها و اهداف نورپردازی و طراحی منظر شهری شامل اهداف عملکردی، زیبایی شناسانه و هویت بخشی و فعالیت های جمعی شهروندان و تاثیر آنها در شکل دادن به سیمای شبانه شهر به معماران منظر و مدیران شهری در طراحی و مدیریت کیفیت سیمای شبانه شهرها کمک می کند.

بسیاری از نمایشگران و حتی محققین داخلی هنوز در تعریف تئاتر خیابانی، از مفهوم نمایشی که در خیابان یا سایر فضاهای بیرونی اتفاق می افتد، استفاده می کنند؛ تعریفی که بر اساس مفاهیم معاصر از تئاتر خیابانی - چه در حوزه شکل و چه در قلمرو محتوا - کاملا نادرست است.
در مقاله حاضر کوشیده شده تعریفی علمی، صحیح و جامع از تئاتر خیابانی ارائه شود. تعریفی که از یک سو نگاه به سابقه تاریخی این گونه نمایشی دارد، و از سوی دیگر مضامین عمومی استفاده شده در این نمایش و نیز شکل خاص اجرای آن را در بر می گیرد.